Віртуальное падарожжа Сцяжынкамі нашых продкаў. Радашковічы

Сардэчна запрашаем Віртуальнае падарожжа «Сцяжынкамі нашых продкаў. Радашковічы»

Беларусь да самага XX стагоддзя складалася са своеасаблівай сеткі мястэчак. У тым ці іншым выглядзе азначаная сетка існуе і па сённяшні дзень. У тых сацыяльна-эканамічных умовах утварылася стройная сістэма, дзе мястэчка адыгрывала ролю цэнтра эканамічнага і культурнага жыцця пэўнага рэгіёна.

Менавіта такім мястэчкам пазіцыянуе Радашковічы...

domus propria, domus optima - уласны дом - самы лепшы дом

Гісторыя пасёлка

Упершыню Радашковічы ўзгадваюцца ў гістарычных дакументах у 1447 г., калі намеснік смаленскі і кашталян віленскі Пётра Сенка Гедыголдавіч і ягоная жонка Багуміла фундавалі тут першы драўляны касцёл пад тытулам Найсвяцейшай Тройцы. Трэба меркаваць, сам населены пункт ужо існаваў і ўзнік, верагодней усяго, у канцы XIV стагоддзя.

Тэрыторыя мястэчка заселена з даўніх часоў. На мысе паміж Вязынкай і Гуйкай знаходзіцца гарадзішча Шведская Гара (5-8 стагоддзі). Упамінаюцца ў пісьмовых крыніцах пад 1447 і 1467г. Належалі Гаштольдам, каралеве Боне, Глябовічам, Агінскім, Радзівілам. Паводле інвентара 1549г. Радашковічы мелі драўляны замак, пабудаваны на насыпным узгорку. З XV ст. праз Радашковічы праходзіў гандлёвы шлях Мінск-Вільня. У 1569 горад атрымаў магдэбургскае права, меў герб, уваходзіў у Мінскі павет Вялікага княства Літоускага. Жыхары ў канцы 16-17 ст. займаліся рамёствамі, працавала некалькі васкабойняў. На 96 дамоў 63 заезныя двары і карчмы.

23 Лютага 1792 г. - атрыманы герб. Герб маецца ў пацвярджальным каралеўскім прывілеі Радашковічы ад 23 лютага 1792 года. На гербе у сярэбраным полі намаляваны Святы Стэфан, закіданы камянямі. У прывілеі 1792 герб намаляваны ў круглым шчыце, пазней з'явілася версія на шчыце «беларускай» формы. Герб зарэгістраваны ўладамі Беларусі 23 снежня 1999 года, рэгістрацыйны № 38.

З 1793 г. Радашковічы ў складзе Расіі, заштатны горад Вілейскага павета, з 1842г. цэнтр воласці. У час паўстання 1830-31 гг. захоплены паўстанцамі. У 1863-64 гг. тут дзейнічалі паўстанцкія атрады Ю. Бакшанскага і В. Козела-Паклеўскага. З XIX ст.вядомы як цэнтр ганчарнай вытворчасці. У 1897 г. 2615 жыхароў (з іх 44,4% пісьменных). Працавалі гарадское і рэальнае вучылішчы.

У 1708 годзе, пад сценамі Радашковічаў размясціліся галоўныя сілы шведскага караля Карла XII. Ішла Паўночная вайна. На працягу амаль трох месяцаў малады кароль праводзіў тут буйныя ваенныя вучэнні і, акрамя таго, сустракаўся са Станіславам Ляшчынскім. Ляшчынскі адправіўся адсюль у Вільню, дзе ў урачыстай абстаноўцы атрымаў з рук членаў магістрата ключы ад сталіцы. Па дамоўленасці Карла XII з Ляшчынскім землі Беларусі і Літвы павінны былі стаць правінцыяй Швецыі. Праўда, манархам Станіслава Ляшчынскага заставалася прабыць крыху больш за год - Палтава паставіла кропку ў яго кар'еры. Між тым, заседзеўшыся ў Радашковічах, шведы пачалі выпрабоўваць вялікія цяжкасці з харчаваннем і фуражом, і 6 чэрвеня армія Карла XII рушыла ў кірунку да Менску.

У Радашковічах і цяпер можна ўбачыць Шведскую гару вышынёй у дзесяць метраў. Так мясцовыя жыхары называюць старажытнае гарадзішча, якое размяшчаецца на ўскраіне пасёлка, на правым беразе рэчкі Гуйкі. Ужо ў V-VIII стагоддзях, па сведчанні археолагаў, тут сяліліся людзі. Народная жа фантазія шмат пазней пасяліла на «гары» і шведаў з XVIII стагоддзя.

Помнiк Гастэла

Мікалай Францавіч Гастэла

У час Вялікай Айчыннай вайны пад Радашковічамі здзейснілі свае вогненныя тараны капітаны Аляксандр Маслаў і Мікалай Гастэла.

26 чэрвеня 1941 ў другой палове дня Гастэлы выляцеў на чале звяна ДБ-3Ф для нанясення ўдару па нямецкім войскам. Лётчыкі знайшлі нямецкую калону, якая рухалася па шашы. знізіўшыся да 400 метраў, яны скінулі бомбы на танкі і аўтамабілі праціўніка. Пасля выхаду з атакі Гастэла загадаў сваім кіраваным лейтэнантам Вараб'ёву і Рыбасу вяртацца на аэрадром, а сам накіраваўся да іншай дарозе, прасёлкавай. Па ёй таксама ішла калона. Знізіўшыся да лімітава малой вышыні, ён прайшоў уздоўж яе. Стралкі Калінін і Скарабагаты, ведучы агонь з кулямётаў, вывелі са строю 12 аўтамабіляў (у тым ліку легкавыя і штабны аўтобус). Нямецкія зяніткі адкрылі па самалёце агонь. Ад траплення зянітнага снарада ДБ-3Ф загарэўся. Гастэла павярнУў на сваю тэрыторыю. пажар рагараўся ўсё мацней. Збіць полымя слізгаценнем не ўдавалася. Гастэла зразумеў, што да сваіх не дацягнуць, і вырашыў накіраваць падпалены самалёт на размешчаную ў вёсках Мігаўка і Дзікшняны каля Радашковіч, нямецкую вайсковую частку. Ён развярнуў над лесам свой самалёт, але да вёскі не дацягнуў - самалёт упаў на ўскрайку лесу. Разам з Гастэла загінулі члены экіпажа: штурман лейтэнант А.А. Бурдянюк, стралок-радыст старэйшы сяржант А.А. Калінін і стралок лейтэнант Г.М. Скарабагаты (лётчык таго ж палка, ён напрасіўся ў баявы вылет замест штатнага стралка). Усе яны пасмяротна ўзнагароджаны Ордэнам Айчыннай вайны 1-й ступені.

Выбух бачылі кіраваныя, калі падляталі да Радашковіч і ў данясенні прынялі яго за бой. Доўгі час лічылася, што экіпаж капітана Гастэлы загінуў, здзяйсняючы таран варожай калоны на шашы Маладзечна - Радашковічы. На гэтым месцы быў усталяваны помнік.

з Узнагароднага лiста камандзіра эскадрыллі 207-га дальнебамбавальнага авіяцыйнага палка капітана Гастэла Мікалая Францавіча

Праз шмат гадоў пасля вайны высветлілася, што там загінуў другі экіпаж 207-га дальнебамбавальнага авіяцыйнага палка - камандзіра 3-й эскадрыллі капітана А.С. Маслава (У 1996 годзе ўсе члены экіпажа ўдастоены звання Героя Расіі). Маслаў атакаваў калону нямецкіх войскаў на скрыжаванні дарог каля Радашковічаў 26 чэрвеня 1941 Г.. Разам з ім загінуў яго экіпаж (лейтэнант в. Балашоў, сяржант Г. Рэут, Малодшы сяржант Б. Бейскбаеў). Так што помнік, усталяваны ў 1976 годзе пры дарозе Мінск-Маладзечна ў гонар Н. Гастэлы і яго экіпажа, не з'яўляецца гістарычна пэўным. У цэнтры Радашковічаў, на плошчы, якая носіць імя Мікалая Гастэлы, яму таксама збудаваны помнік.

Фашысцкі самалёт ю-88, маючы на борце лётчыка, узнагароджанага Гітлерам за свае варварскія дзеянні трыма крыжамі, у тым ліку жалезным крыжам, з'явіўся на вышыні 80-100 метраў над аэрадромам, прайшоўшы першы раз, ён развярнуўся і, выбраўшы месца стаянкі самалётаў, адкрыў стральбу з пярэдніх люкаў кулямётаў, засяродзіўшы агонь на самалёце, на якім знаходзіўся ў гэты час капітан Гастэла. Капітан Гастэла доўгай чаргой, прамой наводкай вывеў з ладу правы матор і смяротна параніў лётчыка. Вораг спрабаваў сыйсці, але не змог. Доля яго была вырашана, зрабіўшы вымушаную пасадкУ, ён быў узяты ў палон.

26 чэрвеня капітан Гастэла з экіпажам: Бурдянюк, Скарабагаты і Калінін - павёў звяно ДБ-3 Бамбаваць фашыстаў. Па дарозе Маладзечна-Радашковічы ў Радашковічы здалася чарада танкаў праціўніка. Звяно Гастэлы, скінуўшы бомбы на кучу танкаў і расстрэльваючы з кулямёта экіпажы фашысцкіх машын, стала адыходзіць ад мэты. У гэты час фашысцкі снарад дагнаў машыну капітана Гастэлы. Атрымаўшы прамое трапленне, ахоплены полымем, самалёт не мог сыйсці на сваю базу, але ў гэты цяжкі момант капітан Гастэла і яго мужны экіпаж былі занятыя думкай не дапусціць ворага на родную зямлю. Па назіранні старэйшага лейтэнанта Вараб'ёва і лейтэнанта Рыбаса, яны бачылі, як капітан Гастэла развярнуўся на палаючым самалёце і павёў яго ў самую гушчу танкаў. Слуп агню агарнуў полымем танкі і фашысцкія экіпажы. Такой дарагой цаной заплацілі нямецкія фашысты за смерць лётчыка капітана Гастэлы і смерць гераічнага экіпажа.

Лётчыка Гастэла і яго экіпажа няма ў нашых шэрагах, ён загінуў смерцю героя ў барацьбе з Германскім фашызмам, але памяць пра яго будзе доўга захоўвацца ў сэрцах тых людзей, за чыё шчасце біўся і загінуў капітан Гастэла Мікалай Францавіч і яго экіпаж.

Геройскі ўчынак капітана Гастэлы зараз ведае ўся краіна, паэты і пісьМеннікі разаМ з народаМ склалі пра славУ экіпажа і яГо каМандзіра песні і Баявыя апавяданні.

Бязмежна адданаму сыну нашай Радзімы і партыі, мужнаму, адважнаму сокалу Савецкай авіяцыі, які загінуў смерцю Героя ў барацьбе з германскім фашызмам, хадайнічаем аб прысваенні звання Героя Савецкага Саюза.

Камандзір 207-га палка капітан Лабанаў

Ваенны камісар 207-га палка батальённы камісар Кузняцоў

25 ліпеня 1941г

Гiмназiя iмя Францыска Скарыны

На пачатку ХХ ст. у Радашковічах працавалі чатыры школы з расійскай і адна з яўрэйскай мовамі выкладання. Самай старэйшай і аўтарытэтнай навучальнай установай сярод іх было Радашковіцкае пачатковае народнае вучылішча з інтэрнатам для дзяўчынак і хлопчыкаў і кватэрай для настаўнікаў. Яно было заснавана яшчэ ў другой палове ХІХ ст. Настаўнікамі тут працавалі былыя выпускнікі Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі. У вучылішчы займалася больш за сто вучняў. У розны час тут выкладалі цікавыя і аўтарытэтныя настаўнікі, сярод якіх М.К. Траян, П.В. Охрыц, М.І. Царык, М.К. Жалязоўская і іншыя. У 1912г. вучылішча было раздзелена на дзве школы. Адна з іх размяшчалася на Ільскай вуліцы і праіснавала да прыходу палякаў у 1919г., пасля чаго была перароблена ў польскую школу.

Радашковічы, безумоўна, сталі культурным цэнтрам у сваім рэгіёне. Аб гэтым сведчаць дадзеныя аб ходзе падачы дэкларацый аб адкрыцці беларускіх школ. Гэтую кампанію праводзіла ТБШ, найбольшай эфектыўнасці яна дасягнула ў 1924-1926 гадах.

Ініцыятарам стварэння беларускай гімназіі ў Радашковічах быў Аляксандар Мікітавіч Уласаў. У той час ён жыў у маёнтку Мігаўка, які знаходзіўся ў адлегласці аднаго кіламетра ад мястэчка. Біяграфія гэтага чалавека адлюстроўвае складаны і выпрабав альны шлях беларускай асветы і культуры.

Нарадзіўся Аляксандар Уласаў 16 жніўня 1874 года ў сям’і вілейскага павятовага паштмайстра. Вось як пра той час і гарадок над Віліяй пісаў ён сам: “… Гэта быў яшчэ час гогалеўскіх паштмайстроў. Чыгунак не было, і пошта, і падарожныя ездзілі на паштовых у Пецярбург, Маскву, Вільню, Менск, Варшаву. Дзень і ноч, летам і зімой, восенню і вясновай, распуціцай звінелі званкі на старым гасцінцы. … На глухой станцыі было вывешана: ад Санкт-Пецярбурга 711 вёрст, ад Масквы 620 вёрст”. Сям’я была вялікая, бацьку з-за занятасці па службе дзяцей глядзець не было калі, таму большы час яны бавілі ў дзеда па мацеры, Адама Канчэўскага, які быў святаром у недалёкім мястэчку Рэчкі. Галава сям’і, атрымаў павышэнне па службе, быў пераведзены ў Вільню. Тут у прыватнага настаўніка, маленькі Саша вучыўся адну зіму, а лета, пасля смерці дзеда, з другімі дзецьмі праводзіў у невялічкім бацькавым маёнтку Мігаўка каля Радашкавіч. Неўзабаве на пошце абакралі кладоўку, і бацьку за недагляд перавялі з сям’ёй ў Пінск, дзе Аляксандар вучыцца спачатку ў духоўнай семінарыі, затым у рэальным вучылішчы. Далей вучобу працягваў у такіх жа вучылішчах Мінска і Лібавы. Па заканчэнні ў 1905г. Рыжскага політэхнічнага інстытута А. Уласаў меў ужо свае асабістыя погляды на жыццё. Сам стаў арганізатарам забастовак у Радашковічах і Мінску, тут жа на нелегальным з’ездзе настаўнікаў упершыню сустрэўся і пазнаёміўся з Якубам Коласам. З’яўляючыся актывістам Беларускай сацыялістычнай грамады, распрацаваў аграрную частку праграмы партыі, якую разглядалі на яе з’ездзе ў 1906г. На наступны год прыняў удзел у партыйнай канферэнцыі, якая з-за канспірацыі адбылася ў Докшыцах.Вялікую папулярнасць і вядомасць набыў А. Уласаў, калі стаў рэдактарам-выдаўцом адной з першых легальных газет на беларускай мове “Наша Ніва”. Гэтую пасаду ён займаў ў 1906-1924 гг. Цяжкасці ў выдавецкай справе былі неверагоднымі. На Уласава сыпаліся штрафы, канфіскацыі, судовыя працэсы і адміністрацыйныя спагнанні. Сваіх грошай у яго амаль ніколі не было, а даўгоў хапала. Пасля смерці маці ён сплачваў сваім чатыром братам іхнія часткі за Мігаўку. 60 га фальваркавай зямлі ён аддаваў у арэнду і гэтым гасіў свае даўгі. На выдавецкія справы часта прасіў сродкі ў заможных знаёмых.

За публікацыю артыкула “Дума і народ” рэдактару прыйшлося ў 1909г. адсядзець чатыры месяцы ў Бабруйскай крэпасці. Але ён вытрымаў усё гэта. Значную дапамогу ў выпуску “Нашай Нівы” аказвалі яму браты Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, мастак Язэп Драздовіч і іншыя. Газета стала вядомай і далёка за межамі Беларусі. Усё лепшае, што тады стваралася на беларускай мове, друкавалася тут. Тут развівалі свой талент і адточвалі майстэрства Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Цётка, Максім Гарэцкіі многа іншых будучых знакамітасцяў.

У 1913г. Уласаў пераехаў у Мінск. Праз год рэдактарства “Нашай Нівы” ён перадаў Янке Купале, а сам заняўся пераносам на новае месца выдавецтва “Сахі” і “Лучынкі”. Жыць стаў на кватэры ў свайго швагры А.К. Сніткі – арганізатара царкоўна-гістарычнага музея, аматара археалогіі і беларускай гісторыі. Яго дачка, пляменніца Уласава, Вера Снітка пазней стала жонкай вядомага рэвалюцыйнага дзеяча Заходняй Беларусі акадэміка Браніслава Тарашкевіча.

Праз год пачалася першая сусветная вайна, і Уласава прызвалі ў царскую армію ў чыне малодшага афіцэра тэхнічных войск. У 1917г. ён прымаўудзел у з’ездзе воінаў-беларусаў Заходняга фронту, затым Усебеларускага кангрэса (з’езда). Пазней увайшоў усклад Рады БНР ад камітэта Беларускага прадстаўніцтва. З’яўляўся рэдактарам штодзённай газеты “Беларускі шлях”, якую выдае таварыства “Заранка”. З жніўня ўзначаліў эканамічную камісію Рады. Пасля яе расколу ўвайшоў у прэзідыум Найвышэйшай Рады БНР, быў намеснікам яе старшыні Язэпа Лёсіка, адным з заснавальнікаў Таварыства дапамогі ахвярам вайны ў Варшаве. У канцы 1920 г. вярнуўся ў Радашковічы і за спробу арганізацыі там беларускай гімназіі на некалькі месяцаў быў сасланы польскімі ўладамі ў канцэтнтрацыйны лагер “Стралкова”. Але, вызваліўшыся адтуль, дабіўся свайго, і яму далі дазвол на адкрыццё гімназіі, якая стала насіць імя Ф. Скарыны. Аляксандр Уласаў стаў яе апекуном.

Гімназія існавала з 1922 г. па 1929г. Праз яе сцены прайшлі 860 вучняў, 120 з іх атрымалі сярэднюю адукацыю.

На першых выбарах Польскай рэспублікі А. Уласаў стаў сакратаром па спісе нацыянальных меншасцяў і членам Беларускага пасольскага клуба. У гэты час ён пастаянна стаў жыць у сваім фальварку, куды прыязджалі яго таварышы, аднадумцы, сяляне навакольных вёсак і простыя наведвальнікі. Дом у Мігаўцы ператварыўся ў сапраўдны асяродак асветы, культуры і палітычнай думкі, дзе часта ладзіліся літаратурныя і самадзейнага тэатра вечарыны, сустрэчы выдатных дзеячаў нацыянальнага адраджэння ў Заходняй Беларусі. Тут знаходзілі прытулак перад пераходам польска-савецкай мяжы падпольшчыкі, выпускнікі беларускіх гімназій. Праз Сенат А. Уласаў бараніў многіх пакрыўджаных .

На фоне іншых беларускіх парламентарыяў А. Уласаў не выглядаў моцнай і яскравай фігурай. Ні разу ён не выступіў з сенацкай трыбуны, нічога не вядома пра яго справаздаўчыя мітынгі. Ён быў цэнтрыстам і яму не імпаніравалі радыкальна настроеныя палітыкі.

У “Віленскім аглядзе” (1925г., №3) была змешчана такая інфармацыя: “Таварыства беларускай школы ў Радашковічах”: “15.1.1925г. адбыўся агульны сход. Сенатар Уласаў даваў справаздачу аб становішчы беларускай асветы. У чатырох гімназіях – у Вільні, Радашковічах, Навагрудку і Клецку – вучыцца 600 вучняў і вучаніц. Апрача гімназіі Таварыства ўтрымлівае 9 пачатковых школ: у Путніках, Вушы, Гуце Віленскага павета, а таксама ў 6 школах Слонімскага павета. Усклад Рады Таварыства выбралі: А. Уласава,Р. Парэцкага, А. Більдзюкевіча, Гаўрыліка…”

Жыхары Мігаўкі, Радашковіч і навакольных вёсак з удзячнасцю успаміналі А. Уласава.

Пасля таго, як палякі ў 1929г. закрылі ў Радашковічах, на іх думку, “камуністычную” гімназію, А. Уласаў “страціў гумар, згас, пачаў пісаць успаміны…”. 19 ліпеня 1929 г. ён напісаў разгорнуты Мемарыял да міністра асветы Польшчы, у якім у трынаццаці пунктах пераконваў, якую перавагу для краю мае адукацыя на беларускай мове для беларускіх дзяцей. Прынамсі, кажучы пра Радашковічскую беларускую гімназію, Уласаў канстатаваў, што “выхаванцы згаданай гімназіі паспяхова вучацца ў вышэйшых навучальных установах Вільні, Празе Чэшскай, Мілане, Бруселі, Францыі, што беларуская моладзь, якая скончыла беларускую гімназію вызначаецца вельмі памяркоўным палітычным светапоглядам. Ліквідацыя ж беларускамоўнай Радашковіцкай гімназіі – гэта вялікая страта для беларускай асветы”.

Прыход у 1939г. Чырвонай Арміі ён сустрэў з энтузіязмам, думаў зноў заняцца літаратурнай і навуковай справай. А.М. Уласаў акрыяў душою, пасвятлеў тварам, расправіў плечы.

З ліста Аляксандра Мікітавіча Уласава да старшыні Сычэвіцкага сельсавета Пятра Андрэевіча Шлойды ад 25 верасня 1939г.: “… По Конституции т. Сталина Советы состоят из рабочих, крестьянам и интеллигенции, которая служит рабочим и крнстьянам. Могу по совести сказать, что я такой и есть интелегент. Перечисляю некоторые этапы моей жизни:Рижский тракт (18 марта 1921г.) застал меня в Радошковичах. Открыл-таки гимназию громадными трудами в Радошковичах. За 8 лет прошло через гимназию 860 человек крестьянской молодёжи и 120 окончило. 860 человек влилось в тёмную деревню. Этот актив пополнил ряды КПЗБ. В гимназии были всё время комсомольские организации по соглашению с коммунистической партией. Благодаря гимназии и её бывшим ученикам, Молодечненский уезд считался поляками самым революционным…”.

Неадкладна накіраваўся ў Маладзечана прапанаваць свае паслугі ў рэдакцыі газеты. Там яму загадалі напісаць аўтабіяграфію. З нейкай урачыстасцю і натхненнем піша шасцідзесяцігадовы Уласаў пра свой нялёгкі жыццёвы шлях, свае заслугі ў беларускім рэвалюцыйным руху. З рэдакцыі яго пасылаюць у НКУС на зацверджэнне. З НКУС ратай беларускай культуры не вярнуўся да роднага парога. Аўтабіяграфія стала актам абвінавачання.

Пасля 13 месяцаў заключэння ў Вілейскай турме па дарозе ў ссылку А. Уласаў памірае 11 сакавіка 1941г. на станцыі Марыінск Новасібірскай вобласці.

Радашковіцкая беларуская гімназія імя Ф. Скарыны была гуманітарнага тыпу з васьмігадовым курсам навучання. Спачатку адчынілі сем класаў. У старыйшыя класы паступалі тыя, хто скончыў пачатковыя школы і мёў вялікую ахвоту да вучобы. У асноўным гэта былі дзеці беларускіх сялян з Ракава, Вілейшчыны, Смаргоншчыны, Маладзечаншчыны. У першыя гады ў гімназіі займалася шмат яўрэяў, бо плата за навучанне была адносна невялікая.

Гімназісты вывучалі Закон Божы, матэматыку, геаметрыю, фізіку, беларускую мову і літаратуру, гісторыю і геаграфію Беларусі, гісторыю і геаграфію Польшчы, польскую мову і літаратуру, нямецкую, французскую і лацінскую мовы, логіку, псіхалогію, спевы і іншыя прадметы. Выкладовай мовай навучання ўсіх прадметаў, за выняткам польскай мовы і літаратуры, была беларуская.

З 10 верасня пачыналіся заняткі і працягваліся да 22 снежня (першае паўгоддзе), тады пачыналіся зімовыя вакацыі, якія былі да 15 студзеня, каб адсвяткавалі Каляды і праваслаўныя, і католікі. Наступныя вакацыі пачыналіся на Вялікдзень (прыблізна красавік), а тады даводзілася чакаць лета (з 15 чэрвеня да 31 жніўня).

З моманту стварэння гімназіі ўзнікла процьма праблем. Трэба было знайсці памяшканне для настаўнікаў, арганізаваць патрэбную колькасць вучняў, сабраць пэўную суму грошай для яе эфектыўнай дзейнасці. І тут, што праўда, прыйшла на дапамогу беларуская грамадскасць. Аператыўна адгукнуліся паслы Беларускага пасольскага клуба, прадстаўнікі прагрэсіўнай інтэлегенцыі, студэнты з краін Заходняй Европы, эміграцыя з ЗША. Так, у часопісе “Крывіч” за верасень-кастрычнік 1923г. было змешчана паведамленне наступнага зместу: “Беларускі камітэт у горадзе Чыкага сабраў на карысць бедных сіротаў, якія вучацца ў РБГ 55 долараў і 75 цэнтаў ахвяр. Грошы гэтыя прысланыя “Ноел Стэйт банк” на імя А. Більдзюкевіча”. Дапамагалі гімназіі матэрыяльна і беларускія каталіцкія святары (Адам Станкевіч, Вінцэнт Гадлеўскі) ды некаторыя палітычныя партыі. Інфармацыя аб гімназіі друкавалася на старонках беларускіх газет і часопісаў.

Першы настаўніцкі калектыў складаўся з наступных асоб: Аляксандр Львовіч Вернікоўскі (дырэктар), Язэп Емяльянавіч Гаўрылік (геаграфія і спевы), Фелікс Іванавіч Стацкевіч (лацінская мова), Сымон Вікенцьевіч Кароль (беларуская мова), Антон Міхайловіч Крачкоўскі (матэматыка і геаметрыя), Мікалай Іванавіч Ласковіч (фізіка), Валянціна Нікалаеўна Чаенкава (гісторыя і французская мова), Валянцін Раманавіч Чаенкаў (логіка і псіхалогія), Браніслаў Пятровіч Тэраевіч (польская мова), Лідзія Пятроўна Ліманоўская (нямецкая мова), а пасаду адміністратара займаў беларускі дзеяч прапольскай арыентацыі Тодар Міхайлавіч Вернікоўскі. Нейкі час беларускую мову выкладаў у гімназіі Макар Косцевіч, у будучым вядомы паэт, які выступаў пад псеўданімам Краўцоў Макар. Апекуном па-ранейшаму заставаўся Аляксандр Мікітавіч Уласаў.

Пытанне аб тым, дзе знаходзіўся будынак гімназіі, выклікае супярэчныя меркаванні. Па адной з версій, спачатку гімназія размяшчалася ў будынку былой яўрэйскай школы, але хутка перабралася ў вялікі прыгожы дом на рагу былой Мінскай вуліцы і Касцёльнай плошчы. Дом здавала заможная мяшчанка Швэйдзіха. Аднак па плану Радашковіч, які састаўлен Верай Андрэеўнай Тарашкевіч-Ніжанкоўскай, першы будынак Беларускай Радашковіцкай гімназіі размяшчаўся на месце сучаснага “Дома культуры і адпачынку”. А пераехала гімназія ў дом Буйвіда – гэта сучасная тэрыторыя завода БелМастацКераміка. Вядома, что пры гімназіі быў вялікі сад, а за ім – спартыўная пляцоўка. Праз нейкі час па запрашэнні Уласава ў гімназію прыехалі метадысты з Варшавы, якія дапамагалі арганізоўваць для вучняў інтэрнаты, дзе навучэнцы мелі начлег і маглі рыхтавацца да заняткаў. Кіраўніком быў швед – Віт, а выхавацелем – Шацман. “Загадчыца інтэрната была пажылая амерыканка, якая добра гаварыла па-беларуску і сачыла, каб кожны дзень, выстраіўшыся ў сталовай, усе раніцай і вечарам праспявалі малітву. Гэта быў своеасаблівы інтэрнат, у якім мы за невялікую плату мелі забяспечаны начлег і гарачую ваду. Абедаў не было. Той, хто хацеў паабедаць, мусіў заплаціць 20 – 30 грошаў. А паколькі рэдка калі ў нас былі і такія капіталы, дык часцей за ўсё абед наш складаўся з тых жа дамашніх сухароў, якія мы прывозілі з сабою, ды з селядца, узятага на павер у старога крамніка. Жыў гэты крамнік пад нашым інтэрнатам.Мы ўсе яго шанавалі і любілі за спачуванне нам, бурсакам, і за тое, што ён цудоўна іграў на скрыпцы. Сам ён быў хворы і сухоты і ўжо не хадзіў на вяселлі ды вечарынкі, а ў вольны час, калі зачыняў сваю краму, у якой была толькі адна бочка з іржавымі селядцамі ды некалькі крынак з цвікамі, прыходзіў да хлопцаў са скрыпкай, іграў ім сумныя мелодыі ці ўласныя імправізацыі”, - так згадаваў пра незабыўныя гады вучобы былы вучань гімназіі Яўген Скурко, у будучым вядомы беларускі паэт Максім Танк. Інтэрнат той размяшчаўся на Віленскай вуліцы і ўяўляў сабой нязграбную двухпавярховую мураванку. Была ў гімназіі і моцная камсамольская арганізацыя. Яе актывісты праводзілі сходкі, пісалі ад рукі адозвы, улёткі, рэвалюцыйныя лозунгі і заклікі, распаўсюджавалі нелегальную літаратуру, вывешвалі на камуністычныя святы чырвоныя сцягі і г.д.

Радашковіцкая гімназія стала сапраўднай кузняй кадраў БСРГ, яна была косткай у горле для местачковых паноў. У гімназію прыходзіла шмат беларускіх газет. Камсамольцы-гімназісты карысталіся “крамольнай” літаратурай, якую прывозіў з “усяго свету” “дзяцька Гром”, як паміж сабой называлі вучні Уласава за яго магутны бас. Па словах яго пляменніцы, ён гойсаў па ўсёй Беларусі і Польшчы, ездзіў на з’езды ТБШ, засядаў у польскім сойме як пасол ад радашковіцкіх сялян.

Вучні гімназіі жылі актыўным культурным і грамадскім жыццём. У гімназіі быў вельмі добры хор вучняў і выкладчыкаў, якім кіраваў Язэп Емельянавіч Гаўрылік .

Першы выпуск навучэнцаў адбыўся ў 1924г., тады навуку скончылі 11 чалавек: Багданскі Язэп, Багданскі Уладзімір, Альперовіч Вульф, Абрамчык Мікалай, Вайсборт Нохім, Ізыгзон Бенцалел, Кагановіч Оля, Лапідус Міра, Уласовіч Вера, Шапіра Хаім, Шэйсэнвол Хаім. Шмат хто з былых вучняў пазней паступіў у вышэйшыя навучальныя ўстановы Польшчы, СССР, Францыі, Чэхаславакіі.

Радашковіцкая беларуская гімназія імя Ф. Скарыны станавілася не толькі цэнтрам асветы, але і цэнтрам беларускай культуры нашага рэгіёна. Гэта вельмі не падабалася польскім уладам, якія наладжавалі розныя праверкі, ператрусы, накладвалі штрафы. І тым не менш у 1925/26 навучальным годзе ў гімназіі займалася 150 вучняў, а ў 1927/28 – 142

У 1925г. па запрашэнні Уласава ў гімназію прыехаў працаваць настаўнікам малявання Язэп Нарцызавіч Драздовіч (1888 – 1954) – беларускі мастак, пісьменнік, астраном, педагог. З прыездам Я. Драздовіча была створана мастацкая студыя, якую пачалі наведваць найбольш таленавітыя гімназісты. Спецыяльна для гімназіі Язэп Драздовіч намаляваў першы ў гісторыі выяўленчага мастацтва партрэт Францыска Скарыны.

На працягу існавання гімназіі некалькі разоў мяняліся выкладчыкі. Некаторыя пераходзілі мяжу і траплялі ў СССР, іншыя выязджалі ў Вільню. На працягу пяці апошніх гадоў дырэктарам гімназіі працаваў Фелікс Іванавіч Стацкевіч(2.12.1879 – 21.06.1967). Гэта быў чалавек высокай культуры, сапраўдны інтэлігент.

Сярод тых, хто пазней працаваў у гімназіі і пакінуў прыкметны след у душах навучэнцаў, былі Іван Іванавіч Дука (матэматыка), Мікалай Ігнатавіч Чарняўскі (фізіка), Ніна Кандратаўна Шчасновіч (нямецкая мова, гісторыя), Кастусь Геранімавіч Тышкевіч (беларуская мова), Кароль Сымон Вікенцьевіч (беларуская мова), Ванда Маліпан-Гаўрылік (паланістыка) .

У канцы 1928 пачатку1929 гадоў пачаліся рэпрэсіі ўрада Пілсудскага супраць беларускіх гімназій у Вільні, Клецку, Навагрудку, арышты навучэнцаў. У знак пратэсту навучэнцы Радашковіцкай гімназіі правялі некалькі забастовак. За ўдзел у адной з іх былі выключаны з гімназіі Сідаркевіч, Лавар, Карнавух, Скурко (М. Танк), звольнены і настаўнік Гаўрылік.

Навучынцы гімназіі неаднаразова выступалі ў абарону беларускіх нацынальна-вызваленчых арганізацый і іх кіраўнікоў, пратэставалі супраць нацыянальнага прыгнёту і самавольства адміністрацыі. Так, 10 сакавіка 1927 г. па ініцыятыве вучнёўскага гуртка ў гімназіі адбылася забастоўка супраць разгрому Грамады і прыгнечання нацыянальнай меншасці ў Польшчы. Пазней быў праведзены збор сродкаў для палітзняволеных.

У Радашковіцкай гімназіі акрамя падпольнай камсамольскай арганізацыі працаваў цесна звязаны з ёй гурток грамады на чале з членам КСМЗБ І. Пальчэўскім. У Радашковічах і бліжэйшых населеных пунктаў акрамя ячэяк КПЗБ, КСМЗБ актыўна дзейнічалі арганізацыі грамады. Яны налічвалі ў сваім складзе па Маладзечанскаму павету каля 10 тысяч чалавек.

Былі і іншыя добрыя справы і пачынанні, але польскім уладам гэта моцна не падабалася, і яны зрабілі ўсё магчымае, каб у 1929г. Радашковіцкая беларуская гімназія імя Ф. Скарыны была зачынена. Сваю пастанову польская адміністрацыя матывавала наступнымі прычынамі: 1) мястэчка Радашковічы знаходзіцца на значнай адлегласці ад больш-менш значных культурных пунктаў і не можа адпаведна ўтрымоўваць сярэднюю школу; 2) узровень педагагічнай кваліфікацыі настаўніцкага персаналу не адпавядае патрэбнаму ўзроўню; 3) гімназія не мае патрэбнага для сярэдняй школы інвентару. Зачыніўшы гімназію, польскія ўлады запатрабавалі заплаціць прафсаюзныя грошы за настаўнікаў, а ўлічваючы той факт, што заснавальнікам гімназіі быў А. Уласаў, то і разлічвацца павінен быў ён, а сума складала 360 злотых (грошы па тым часе вельмі вялікія). І як пісала ў сваіх успамінах жонка Уласава, “Аляксандр Мікітавіч узяў кайстру хлеба, сала і пайшоў у Маладзечна – адседжаваць даўгі”.

Такі лёс жыцця гэтай славутай навучальнай установы, якая так шмат зрабіла для беларускага народа і яго культуры. Былы вучань гімназіі пісаў: “Я паступіў у Радашковіцкую гімназію ў 1924г. Вельмі цяжка было вучыцца ў той час сялянскай беднаце. А вучыцца хацелася, хацелася пазнаць глыбей сэнс жыцця. Мне дапамагалі з аплатай за навуку, а я даў слова вучыцца на добра і выдатна. І слова стрымаў…Яшчэ ў памяці застаўся гімназіяльны хор, якім кіраваў Язэп Гаўрылік. Часта ў інтэрнат прыходзіў Уласаў, які часамі памагаў слабейшым вучням выконваць дамовыя заданні па матэматыцы. Гэта дзякуючы яму была адчынена беларуская гімназія ў Радашковічах, якая была кузняй, дзе кавалася і гартавалася моладзь у нацыянальным духу”.

На адным старым фотаздымку рукой былога вучня гімназіі М. Абрамчыка былі напісаны словы: “У часы радасці ці гора аб нас успамяніце”. Словы ўспрымаюцца як запавет, як зварот да нас, нашчадкаў...

Свята-Ільінская царква

Пісьмовых крыніц пра існаванне Праваслаўя ў Радашковічах ў глыбокай старажытнасці не захавалася, бо неаднаразова з-за войнаў і пажараў былі знішчаны ўсе пабудовы і, вядома ж, архівы. Тым не менш да нашых дзён захаваліся інвентарныя вопісы ўніяцкага перыяду, з якіх мы даведаемся, што з даўняга часу ў Радашковічах была царква Пакрова Божай Маці. Гэтак жа вядома, што з 1484 Радашковічы былі падораны польскім каралём рускаму князю Васілю Верейскаму. Веру ён вызнаў праваслаўную, а значыць, быў і заступнікам Праваслаўя ў сваім валоданні. Тым больш, што ён быў праўнукам святога князя Дзімітрыя Данскога.

У 1857 годзе за казённыя сродкі была пабудавана Свята-Пакроўская царква. Яна была драўляная, са званіцай.

Са снежня 1867 года, настаяцелем быў свяшчэннік Кірыла Траян, які праслужыў 26 год. Пасля а. Кірыла ў Радашковічах з 1894 служыў яго зяць а. Канстанцін Сямёнавіч Жалязоўскі, які раней быў настаяцелем суседняй Рогаўскайцарквы. Ён праслужыў у Радашковічах больш як 25 год. 25 чэрвеня 1941 Радашковічы былі акупаваныя фашыстамі, а раніцай 26 чэрвеня горад сталі бамбіць савецкія самалёты, у выніку чаго згарэла шмат жылых дамоў, у тым ліку і Пакроўская царква. Жыхары хацелі пабудаваць новую царкву на старым месцы, але нямецкія ўлады не дазволілі, таму што выраўноўвалі дарогу, якая праходзіла каля спаленай царквы. Атрымалася толькі дамагчыся дазволу на перанясенне праху а. Кірыла Траяна і а. Канстанціна Жалязоўскага на могілкі у Радашковічах. Іх могілкі знаходзяцца цяпер недалёка ад разбуранай капліцы.

У 1942 годзе пачалося будаўніцтва новай царквы святога прарока Ільлі на Іллінскай гары. Гару ўручную рыдлёўкамі срыли да цяперашніх памераў. На добрым падмурку ўсталявалі перавезеных з мяжы зруб былой памежнай заставы. Алтар і бабінец былі ссечаны з іншага лесу. Людзі думалі, што будуюць часовую царкву, а калі скончыцца вайна, то новую, каменную паставяць на старым месцы. Але ўсё адбылося па-іншаму: гэта часовая царква стаіць да гэтага дня, а на месцы Пакроўскай царквы варта клуб. Вернікам адказалі адмовай на просьбы аб перадачы будынка.

Першую службу ў новай царквы здзяйснялі на Святую Пасху ў 1943 годзе. 30 снежня 1944 года настаяцелем Свята-Ільінскай царквы быў назначаны протаіерэй Павел Баталін, які свае пастырскія і благачынныя абавязкі выконваў даволі доўгі час. У будынку царквы яшчэ не было падлогі, на зямлю паслалі яловыя лапкі. Вельмі беднай была набажэнстваў начынне. Яе сабралі з закрытых капліц, а таксама прынесьлі тое, што было ў хаце святара. У царкве і зараз захоўваецца трехсвечник велікодны, зроблены з металічнай пласцінкі і трох гільзаў.

З 9 чэрвеня 1997 года ў Свята-Ільінскай царкве настаяцельствуе выпускнік Мінскай духоўнай семінарыі, бакалаўр багаслоўя свяшчэннік Фама Шаплыка. На 2008 г. у храме праведзены рэстаўрацыйныя працы: вызолочен іканастас, выносная абраз "Звеставання", Кіёта Пачаеўскай іконы Божай Маці, абноўлена вялікае паникадило, падсвечнікі. Набыта малое паникадило, шмат новых абразоў, новае напрастольнае Евангелле і крыж, 3 пары новых харугваў, амаль цалкам абноўлена рызніца. Узведзены новыя пабудовы на тэрыторыі царквы і царкоўнага дома. Пры храме створана і дзейнічае бібліятэка і відэатэка. У нядзельныя дні ўвечары ў доме сьвятара праводзяцца гутаркі з вернікамі, гутаркі перад шлюбам і хрышчэньнем.

Касцёл Святой Тройцы

Упершыню Радашковічы ўзгадваюцца ў гістарычных дакументах у 1447 г., калі намеснік смаленскі і кашталян віленскі Пётра Сенка Гедыголдавіч і ягоная жонка Багуміла фундавалі тут першы драўляны касцёл пад тытулам Найсвяцейшай Тройцы. У 1734-1736 гг. быў узведзены новы касцёл, які ў 1740 г. кансэкравалі пад тытулам Найсвяцейшай Тройцы і Стэфана Пакутніка. Гэта была драўляная, крыжова-купальная святыня, над якой узносіліся ажна 6 вежаў. Побач стаяла драўляная званіца. Велічны барочны касцёл згарэў, і ў 1855 г. на сродкі парафіянаў, ахвяраванні памешчыкаў Валадковічаў і руплівасцю пробашча і дэкана ксяндза Пятра Жылінскага быў закладзены каменны касцел у стылі позняга класіцызму. У 1859 г. будаўніцтва завяршылася, і 3 верасня 1860 г. касцёл кансэкравалі пад гістарычным тытулам Найсвяцейшай Тройцы.

А ў 1882 годзе ў касцёле быў ахрышчаны Ян Луцэвіч - будучы пясняр Янка Купала. Яго лёс цесна пераплялася з гэтай зямлёй. Цяпер дзеючы касцёл пад тым жа імем выбудавалі чатыры стагоддзі праз у стылі класіцызму. Пасля смерці бацькі Купала ўладкоўваецца ў 1903 годзе пісарам да следчага радашковіцкай суда. Пазней, у 1913 годзе, у будынку пажарнай каманды ў Радашковічах была пастаўлена ў прысутнасці аўтара яго знакамітая “Паўлінка”.

З часоў Янкі Купалы ў храме мала што захавалася: невялікая частка керамічнага падлогі, масіўныя дзвярныя завесы, дзве вернутыя прыхаджанамі іконы, каваны крыж над варотамі і гадзіннік. У 1946 годзе касцёл быў зачынены і прыстасавалі пад цэх завода "Беларуская кераміка". У 1990 г. будынак касцёла вярнулі каталікам, святыня была адрэстаўраваная. Знешне ж храм не пацярпеў змяненняў. І вароты перад храмам захаваліся разам з каванай ваколіцай. Для варот вернуты стары каваны крыж. Пад ім неслі калісьці да алтара свайго першынца Дамінік і Бянігну Луцэвіч.

Ядвігін Ш. (Антон Іванавіч Лявіцкі)

Ядвігін Ш. (сапраўднае імя — Антон Іванавіч Лявіцкі), нарадзіўся 4 студзеня 1869 года — беларускі празаік, драматург і публіцыст; адзін з пачынальнікаў беларускай мастацкай прозы.

Антон Лявіцкі, адзін з заснавальнікаў беларускай мастацкай прозы, больш вядомы пад псеўданімам Ядвігін Ш., працаваў правізарам у мясцовай аптэцы з 1891 па 1897 год. Аб таямніцы псеўданіма Антона Лявіцкага дагэтуль спрачаюцца літаратуразнаўцы. Па адной версіі, менавіта тут, у Радашковічах, ён закахаўся ў Ядвігу Шабуневіч, якую і ўвекавечыў у сваім псеўданіме. А можа, Ядвіга — гэта было імя яго маці? Цяпер мы ніколі ўжо дакладна не даведаемся пра гэта. Тут жа пісьменнік ажаніўся на Люцыі Гнатоўскай, а пасля з сям'ёй пераехаў у бацькаву сядзібу Карпілаўка. Менавіта гэта месца і асацыюецца ў многіх з імем Ядвігіна Ш.. Тут шляхціч ствараў свае творы на беларускай мове, адсюль адпраўляўся ў доўгія падарожжа па родным краі. Сюды ж да яго прыходзіў юны сусед, сын арандатара Дамініка Луцэвіча па імя Іван, які пасля ўзяў сабе псеўданім Янка Купала.

У Радашковічах расквітнеў талент будучага знакамітага пісьменніка, фельетаніста, публіцыста. Тут у 1892 годзе Ядвігін Ш. напісаў п'есу «Злодзей», якую на аматарскай сцэне спрабаваў паставіць аб'яднаны гурток беларусаў-інтэлігентаў мястэчка і ваколіц. На атрыманыя за спектакль сродкі арганізатары збіраліся адкрыць бальніцу. Але ўжо гатовая пастаноўка была забаронена мясцовымі ўладамі. Гледачы так і не ўбачылі пастаноўку «Злодзея» на беларускай мове. Яна ўвайшла ў гісторыю беларускага тэатра як Радашковіцкая тэатральная задума.

Хроніка жыцця Краю. Радашковічы, 1918 год

Беларуская перыёдыка пачатку мінулага стагоддзя ўтрымлівае шмат цікавых і дагэтуль малавядомых матэрыялаў з жыцця нашага рэгіёна. Гэтыя тэксты не проста былыя навіны – яны запаўняюць белыя плямы нашай гісторыі, вяртаюць імёны, аднаўляюць падзеі.

М. Радашковічы. Тэатральная выстава 19 маю (ад нашаго падпішчыка)

Што да беларускаго тэатру – Радашковічы маюць сваю гісторыю і пэўную заслугу. У 1894 року, калі ішчэ беларускі рух мала каму быў у галаве, гурток інтэлігентаў мястэчка Радашковічы і яго аколіц ладзіў платную маёўку, даход с каторай маніўся пайсьці на аснову шпіталю ў Радашковічах. Маёўка ладзілася на вялікую скалю: білеты разсылаліся ні ў адзін павет і губэрню, а нат у сталіцу. Вялізарнае памяшканне, дом на два паверхі, даў пад гэту маёўку п. Багдановіч у сваім дварэ – Бакштах (вёрст 5 ад Радашковіч).

Ось, на гэтай маёўцы-вечарынцы і меў угледзіць з’ехаўшыся з усіх старон народ першае прэдстаўленне на беларускай мове. Іграць маніліся камэдыю “Злодзей”, напісаную Ядвігіным Ш. ішчэ ў 1890 г., рэч гэта, ні зважаючы на старанне сэкрэтара маскоўскаго этнаграфічнаго імпэратарскаго таварыства – Янчука, цэнзуры ні прайшла, але арганізатары вечарыны спадзеваліся правесьці гэту справу ціханька, спадзеваліся на ўдачу тым больш, што нікаторыя ролі ігралі асобы, як мейсцовы судзебны следавацель і інш., с каторымі ў тыя часы ні толькі мейсцовая, але і паветовая паліцыя задзірацца баялася. Што будзе пасьля, як даведаецца губэрнатар, на рахубу ні бралося: неяк замажыцца і ўсё.

Ужо ролі выучыліся, ужо рэпэтыцыі ішлі добра, незаўчасна ўрэшці была на неколькі дзён перад маёўкай і генэральная рэпэтыцыя, калі ніўспадзеўкі нібыто на абед – у госьці да сьледавацеля прыехаў с павятовай Вілейкі пракурор. Пасьля абеду – пры кілішку віна – ён нізначна завёў гутарку аб будучай вечарынцы і тэатры і нібыто з вялікае прыязні даў дэлікатна зразумець. Што прэдстаўленне на беларускай мове, ды ішчэ ніцанзурнае, можа нарабіць шмат клопату: паліцыя, баючыся сама выступіць, напэўна ўжо дала куды трэба данос, на маёўку могуць зьявіцца жандары і нарабіць уселякіх непрыемнасьцяў, рэзультаты каторых трудна цяпер і згадаць.

Пасьля такой гутаркі ясна стала, што трэба было ісьці на рызыку, але на гэта ні ўсе маглі і хацелі адважыцца. Маёўка-вечарынка адбывалася шумна, весела, бо сапраўды народу наехало адусюль, але прадстаўлення на беларускай мові не было, і гэткім чыная першая проба ў гэтым напрамку ніўдалася.

Праз гадоў дзесяць пасьля гэтаго, але ўсё ж такі Радашковічам выпало на долю першым паставіць беларускае прадстаўленне. Арганізаваў яго А. Уласоў, са сваім братам. Прэдстаўленне было вельмі ўдалае і зрабіло тады вялікае ўражэнне.

Беларускі шлях №57, 1918 г.

М. Радашковічы. Тэатральная выстава 19 маю (ад нашаго падпішчыка)

19 мая тутака зноў пасьля доўгаго перарыву адбыўся тэатр зладжаны мейсцовымі сіламі. Ігралі вучні і вучаніцы Вышэйшаго пачатковаго вучылішча. Першым ішоў “Міхалка”. Як Міхалку (К. Сайкоўскі), так і роль Карыты (П. Вольскі) правялі саўсім добра бяз лішняго шаржу, можа нават заспакойна. Заспакойна была і Адэля (Н. Зенкевіч): дзяўчына маючы 38 гадоў больш пушчае форсаў, каб спадабацца маладому хлопцу, а праз гэта павінна быць у ёй больш залётнасьці і жэманства. Натуральна правяла сваю ролю Юлька (М. Немцэвіч); на сваім мейсцы быў і Зьмітрук (К. Кіцінскі).

Наогул беручы “Міхалка” прайшоў куды лепш, чым можна было спадзевацца ад аматораў, ды ішчэ першы раз выступаючы на сцэні; больш было праўдзівасьці, чымся гэта бывае ў прафэсыяналаў.

Другім ішло – “Па рэвізыі”. Старшыні (І. Белановіч) і Пантурчысе (К. Куніцкі) у сваей доўгай сцэні трудна было прыкаваць увагу нісаўсім спакойнай “галёркі”. Гарасім (Л. Левіцкі) перасаліў п’янога сьведку, хоць на сцэні умее трымацца свабодна. І наогул апошняя сцэна п’янства с пісарам (Л. Аўдыцкі) выйшла крыху нінатуральна. Камічныя ролі, як і камічныя сцэны вельмі лёгка зліваюцца с шаржам і трэба моцнай рэжысэрскай рукі, каб утрымаць ад гэтаго асабліва пачаткуючых аматароў. Нішто справіліся са сваімі ролямі Параска (А. Товпека) і стораж (І. Шышко).

Трэба адзначыць ішчэ, што для падгатоўкі тэатру было вельмі мала часу і ўсяго было 2-3 рэпэтыцыі, якія сколькі мог памагаў прарэжысыраваць тутэйшы вучыцель Н.І. Шкода.

Пасьля выступілі дэкляматоры: Аўдыцкі, Белановіч, Левіцкі, Небашынскі, каторых публіка вельмі прыхільна спаткала. Была і музыка – трыо: мандаліна, балалайка і гітара, каторая пад загадам Чаеўскаго зыграла напраўна неколькі драбніц. У канцы выступіла сьпевацкая хоць нівялічкая дружына, але с паміж іх былі надта добрыя, чыстыя, мілыя галасы. Асабліва трэба адзначыць Браніцкую, каторая запевала “Чы ні ў полі” і “Камара”. Такі голас можа быць аздобай у найлепшым хоры. Добры голас мае і Немцэвіч, толькі, запеваючы “Чаму ж мне ні пець” на гэты паз узяла крыху за высокі для хору тон. Хор насьпех заарганізаваў так сама Чаеўскі і хоць толькі покуль што на два галасы, але і гэта вялікая яго заслуга.

Словам, увесь вечар са сваёй роднай праграмай зрабіў вельмі добрае і прыемнае уражэнне, і гаспадары яго – Більдзюкевіч і Баран хіба павінны быць здаволены с той сваей вялікай працы, якую яны ні паскупіліся ўлажыць.

Гурток радашкоўскай моладзі, маючы ў сваім складзі такія сілы, паказаў што ён мае ні толькі право, але і абавязак сталаго свайго істнавання. Ні меншы абавязак ляжыцьі на “Менскім Таварыстве Беларускай Культуры” з яе аддзелам “Дырэкцыі Народнаго Беларускаго тэатру” памагчы Радашкоўскаму гуртку ў сваёй арганізацыі: там ніхват кніжак, тэатральных твораў, німа нот на 4 галасы і інш. Добра заарганізованная Радашкоўская дружына магла б і без вялікаго накладу ажывіць ні толькі самі Радашковічы, але і суседнія мястэчкі, як Краснае, Ракаў, Гарадок, Іллю, Лагойск і Даўгінаво. Трэба аб гэтым ні толькі падумаць, але і зрабіць.

Беларускі шлях №60, 1918 г.

Мова арыгіналу захаваная.

Карпілаўка.

Вельмі часта ў розных інфармацыйных крыніцах адзначаецца "Ядвігін Ш жыў ў фальварку Карпілаўка, што пад Радашковічамі", але гэта не зусім дакладна. Уладзімір Содаль ў краязнаўчым нарысе "Карпілаўка" піша: паводле "Слоўніка геаграфічнага Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў" Карпілаўка належала да Вілейскага павета. З Карпілаўкі да Вілейкі было пяцьдзесят сем вёрстаў. Сядзіба пры паштовым тракце з Іллі да Радашкавічаў. Па стану на 1866 год Карпілаўка мела адзін дом, адзін двор і жыло ў ёй сем жыхароў.Паблізу Карпілаўкі вялікіх людных селішчаў не было. Пераважалі невялікія вёсачкі, засценкі, фальваркі, аднаселлі, нават колькі маёнткаў, панскіх двароў —Малыя Бясяды, Паўляняты, Ляўшова, Харужанцы, Міхалішкі, Акопы, Рубеж ды Рубяжок, Айчызна, Буды, Лысая Гара, Здарэнне, Жукаўка.А вось пра суседнія з Карпілаўкай Малыя Бясяды дык у акрузе гаварылася шмат рознага. I найперш праяго гаспадара —Зыгмунта Чаховіча. Ён быў паўстанцам Кастуся Каліноўскага. Перажыў высылку. Меў добрую бібліятэку. Жыў ён тут нібыта паўлегальна, патаемна.

А з 1909 года суседзямі Лявіцкіх становяцца Луцэвічы. Яны бяруць у арэнду недалёка ад Карпілаўкі фальварак Акопы. Выпадкова гэта адбылося ці сама так гісторыя захацела, наканавала, але такога на Беларусі яшчэ ніколі не было, каб побач пасяліліся два дзеячы беларускай культуры, два пісьменнікі, два таленты, два самабытныя майстры слова. Гэтае іхняе суседства мела свой плён. На дадзены момант ад сядзібы засталіся толькі фрагменты парку, рэшткі саду, калодзец і водная сістэма

Біяграфічная даведка Пасля заканчэння Мінскай гімназіі Антон Лявіцкі паступіў на медыцынскі факультэт Маскоўскага Унівэрсітэта. Закончыць універсітэт не ўдалося. За ўдзел у рэвалюцыйных выступленнях і студэнцкіх хваляваннях трапіў у Бутырскую турму. Вучыцца ва унівэрсітэце пасьля турмы Антону Лявіцкаму ўжо не дазволілі. Ён вярнуўся дадому. Бацька працаваць не мог, цяжка хварэў. Ён памёр праз некалькі дзён пасьля невясёлага сынавага вяртання. А ў хуткім часе новая бяда напаткала Лявіцкіх – згарэў іхні дом у Карпілаўцы.Малады гаспадар, аднак, не разгубіўся. Пабудаваўшы невялікую хаціну, Антон Лявіцкі пакінуў маці на гаспадарцы, а сам паехаў у Мінск здаваць экзамен на аптэкара. Пасля стажыроўкі ён працуе ў Радашкавічах і заадно будуе сабе дом у вёсцы Карпілаўка. У Радашковічах Ядвігін Ш. асабліва добрыя сяброўскія адносіны падтрымліваў з доктарам Якавам Цэзаравічам Офенбергам. Добры і цікавы быў гэты чалавек. Шмат у яго было пацыентаў як сярод памешчыкаў і местачковых заможных людзей, так і сярод яўрэйскай беднаты, сялян мясцовых вёсак. Ён быў апантаны служэннем свайму прызванню. Дождж, мароз, спёка, стомленасць, ноч, небяспека — нішто не магло перашкодзіць яму прыйсці на дапамогу хвораму. Да нашых дзён дайшла напаўлегенда пра тое, як Якаў Офенберг восеньскай слатою за 20 з гакам вёрст дабіраўся да хворага на… запрэжанай у калёсы карове.

Потым ён пераехаў у Мінск. На развітальным вечары Ядвігін Ш. выступіў з кароценькай вершаванай прамовай:

Чую прамовы я прашчальныя

З усіх старон і ўсё ад паноў,

А я ад сэрца пажагнаю—

Ад сэрца бедных мужыкоў.

Прашчай жа!

Зычу жыцця сто гадоў,

Грошы сто мяшкоў,

Пекну жонку і то скора,

Потым дзетачак шасцёра.

Вядома, што доктар таксама адказаў свайму вернаму сябру жартоўным беларускім вершам, але ён, на жаль, не захаваўся.

У Радашкавічах вакол Ядвігіна Ш. гуртуецца мясцовая інтэлігенцыя. Гэта былі патрыёты – прапагандысты беларускай культуры. Яны праводзілі літаратурныя вечары, дэкламавалі вершы Дуніна-Марцінкевіча, Багушэвіча. Ядвігін Ш. напісаў п'есу «Злодзей». З п'есай ён знаёміць сваіх радашкавіцкіх прыяцеляў, а таксама асвечаных навукай акалічных гаспадароў фальваркаў і засценкаў, і яны наважваюцца ставіць п'е су. За колькі дзён да маёўкі была прызначана генеральная рэпетыцыя. Але да радашкавіцкага судовага следчага прыехаў з Вілейкі, нібыта на госці, павятовы пракурор, які дазнаўся пра пастаноўку п'есы, што не прайшла цэнзуры. Пракурор даў зразумець следчаму, што спектакль, да таго ж на беларускай мове, якая была пад забаронай, можа ўсім ім прынесці сур'ёзныя прыкрасці. Лявіцкаму нагадалі пра маскоўскі бунт, і ё н мусіў спыніцьрэпетыцыі, развітацца з спектаклем.

Падчас сваіх клопатаў з п'есай "Злодзей" Антось Лявіцкі працаваў у радашкавіцкай аптэцы, Радашкавічы, радашкавіцкую аптэку Лявіцкі абраў, вядома ж, невыпадкова. Яму трэба было быць бліжэй да Карпілаўкі. Гэтак ён доўга разрываўся між Карпілаўкай і Радашкавічамі. Працаваў у аптэцы і будаваўся. Неўзабаве вялікі, прасторны, на шэсць пакояў дамок быў збудаваны. Можна было і шлюб браць. У яго на прыкмеце была вельмі пекная радашкавіцкая шляхцянка Луцыя Гнатоўская. Яе і абраў Антось Лявіцкі. Шлюб з ёй ён узяў у 1895 годзе. Луцыя была сірата, гараваная, але вельмі працавітая, пакорлівая, руплівая, як пчолка. З ёй Антось Лявіцкі і прыехаў у Карпілаўку ў навюсенькі, толькі што збудаваны дом. Нейкі час пасля шлюбу яны яшчэ жылі ў Радашкавічах. Тут у ix у 1895 годзе нарадзілася перша дачка. Назвалі яе Вандай. Але здароўе Лявіцкага горшала, і ён мусіў пакінуць аптэку. Нейкі час яшчэ папрацаваў у каператыўнай краме, але неўзабаве мусіў кінуць і яе. Як успамінае дачка, «першыя гады на новым месцы ўсё ішло быццам добра, але пайшлі непаладкі. Кожны там лічыў сябе гаспадаром, тавар бралі ў крэдыт, грошай на зварот не было. Карацей кажучы, краму давялося ліквідаваць, далажыўшы свае грошы». Пераязджае на сталае жыхарства ў Карпілаўку. Было гэта ў 1897 годзе. А ў 1910 годзе зрабіў вялікую вандроўку, ажыццявіўшы сваю даўнюю мару прайсціся па Беларусі пешшу. Ядвігін Ш. прайшоў у агульнай колькасці 500 км з Вільні праз Трабы, Бакшты, Любчу, Налібокі, Івянец, Люцынку, Пяршаі, Валожын, Гарадок, Аляхновічы, Путнікі, Дзікшняны, Удранку і закончыў доўгі маршрут сваім уласным домам. Занатаваныя ўражанні ад гэтага паходу друкаваліся ў «Нашай ніве» у 1910 годзе.

Старыя могілкі

Канфесійная прыналежнасць – змешаныя.

Знаходзяцца ў межах мястэчка Радашковічы на вуліцы Савецкай (галоўная вуліца), побач з сярэдняй школай, недалёка ад выезду з мястэчка ў бок Мінска. Мясцовасць узгоркавая, значная частка могілак размяшчаецца на схіле ля ракі Гуя.

У цэнтры могілак, вакол капліцы Святога Яна Непамука, сканцэнтраваныя самыя старыя (з сярэдзіны 19 да пачатку 20 стагоддзя), у асноўным каталіцкія пахаванні.

Архітэктурнай дамінантай могілак з’яўляецца ўжо згаданая вышэй каталіцкая Капліца Святога Яна Непамука. Будаўніцтва капліцы было распачатае ў 1863 годзе са смерцю аднаго з прадстаўнікоў шляхецкага роду Валадковічаў – уладальнікаў маёнтка Новы Двор. Сам Валадковіч быў пахаваны ў Парыжы на славутых могіках Пер-Лашэз, а яго сэрца, згодна з воляй памерлага, захоўвалася ў спецыяльна пабудаванай на Радашковіцкіх могілках капліцы Святога Яна Непамука. Пры будаўніцтве капліцы разам са звычайнымі валунамі былі выкарыстаныя надмагільныя камяні, якія, відаць, засталіся ад ранейшых, на той момант ужо занядбаных пахаванняў. Гэты факт дае падставу меркаваць, што самі могілкі шмат старэйшыя за капліцу. Да 2008 года капліца, якая перажыла некалькі войнаў і перыяд савецкага не вельмі дбайнага гаспадарання, стаяла без даху, вокнаў і дзвярэй. У 2008-2009 гг. адноўленая сіламі пробашча Радашковіцкага касцёла Святой Троіцы Валянціна Станкевіча і парафіян.

Тут жа, бліжэй да дарогі, знаходзяцца магілы польскіх жаўнераў-удзельнікаў Савецка-Польскай вайны 1919-1920 гг. Тут спачываюць польскія жаўнеры, якія загінулі падчас Польска-Савецкай вайны. Усе магілы адзначаныя каменнымі крыжамі, дзе ўказаныя імёны загінулых (калі вядомыя).

На могілках знаходзіцца сімвалічны помнік Радаславу Браніслававічу Тарашкевічу, адзінаму сыну Браніслава Тарашкевіча. Усталяваны ў 1950 годзе на ўшанаванне памяці партызана атрада імя Г.К. Жукава брыгады "Штурмавая" Р.Б. Тарашкевічу. Радаслаў да Вялікай Айчыннай вайны скончыў 7 класаў Радашковіцкай сярэдняй школы.З 10.09.1943 года партызан атрада імя Жукава. Загінуў 15.06.1944 года ў баі з карнікамі ў час прарыву блакады непадалёку ад возера Палік (Барысаўскі раён).

На могілках знаходзіцца брацкая магіла салдат і партызан Вялікай Айчыннай вайны, якой нададзены статус гісторыка-культурнай каштоўнасці. Пахаваны 229 воінаў і 21 партызан, якія загінулі ў 1941-1944 гг.. у баях супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў у Радашковічах і навакольных вёсках. У 1956 годзе на магіле пастаўлены помнік - скульптура воіна.

Тут жа, праваруч ад азначанай брацкай магілы, знахоздіцца яшчэ адна – помнік экіпажу капітана Маслава, пад якім пахаваныя рэшткі членаў экіпажа. Надпіс на помніку паведамляе нам, што 26 чэрвеня 1941 года ў раёне мястэчка Радашковічы паветраны таран здзейсніў экіпаж самалёта Аляксандра Маслава; акрамя самога камандзіра на борце былі Уладзімір Балашоў, Бахтурас Бейскбаеў і Рыгор Рэўтаў. Усім ім на сённяшні дзень прысуджаныя званні герояў.

Яшчэ адно пахаванне, якое выдзяляецца на фоне астатніх, – гэта магіла камандзіра партызанскай брыгады імя Ракасоўскага Аляксандра Васільевіча Раманава. Брыгада імя Ракасоўскага дзейнiчала з лiпеня 1942 года на поўначы Вiцебскай вобласцi, а з другой паловы 1943 года — у былой Вiлейскай вобласцi. Адным з партызанаў гэтай брыгады быў П.М. Машэраў.

Зыгмунт Бярнардавіч Чаховіч

Чаховіч Зыгмунт Бярнардавіч - (1831-1907).

Памешчык Свянцянскага і Вілейскага паветаў Віленскай губерні. Вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце. Па палітычных поглядах - прыхільнік "чырвоных". У 1862-1863 гг. член Літоўскага правінцыйнага камітэта, экспедытар у Аддзеле кіраўніцтва правінцымі Літвы. Актыўна ўдзельнічаў у падрыхтоўцы паўстання у складзе групы "чырвоных", быў адным з яго кіраўнікоў. Чаховіч з'яўляўся блізкім сябрам Кастуся Каліноўскага. Пасля ліквідацыі каітэта Зыгмунд - "экспедытыр" паўстанцкага цэнтра: да яго сыходзіліся ўсе кнсператыўныя сувязі. Ён трымаў у памяці ўсе прозвішчы, адрасы і яўкі, кіраваў зносінамі з мясцовымі падпольнымі арганізацыямі Літвы і беларусі. Арыштаваны ўлетку 1863 г. і прысуджаны да растрэлу. Але прысуд "Казнить смертью расстрелянием" генерал-губернатар Мураўёў по просьбе Канстанціна Радзівіла змяніў на 12 гадоў катаргі ў самых цяжкіх капальнях - сібірскіх Нерчынскіх рудніках.

Каля 1880 Зыгмунт Чаховіч вярнуўся пасля ссылкі ў Беларусь і пасяліўся на сталае жыццё ў маёнтку Малыя Бясяды не вельмі далёка ад Радшковічаў. Тут ён жыў, зусім не займаючыся гаспадаркай, а толькі сваімі кнігамі. Лёс склаўся так, што ў суседнім фальварку Селішча на той час арандаваў зямлю Луцэвіч, у якога быў сын-падлетак Янка - у будучым Янка Купала. Ён раззнаёміўся з былым паўстанцам і часта наведваўся да яго, ды ўзяць кнігі з багатай бібліятэкі Чаховіча. Пра сябе паэт напісаў: "...У бібліятэцы Чаховіча было шмат прагрэсіўных кніг, якія дапамаглі мне асэнсаваць палітычны лад тагачаснай Расіі і абуджалі незадаволенне гэтым ладам..."

Зыгмунт Чаховіч памёр 15 кастрычніка 1907 года. Пахаваны ў Радашковічах, каля капліцы. На жаль, магіла Чаховіча знаходзіцца ў жудасным стане.Помнік парушаны і патрабуе значных намаганняў для рэканструкцыі.

Радошковичская средняя школа №1 Молодечненского района

Сардэчна запрашаем Віртуальнае падарожжа «Сцяжынкамі нашых продкаў. Радашковічы»